Cây Dành dành là một vị thuốc dân gian được sử dụng phổ biến trong Y học cổ truyền, cây mọc xanh tốt quanh năm, vừa lá cây cho bóng mát vừa sử dụng như thuốc chữa bệnh. Ngay đây, caythuocdangian.com sẽ giúp bạn đọc hiểu rõ hơn đặc tính cũng như công dụng của cây qua bài viết sau.

Cây dành dành là gì

Dành dành còn có tên khác là chi tử, thuỷ hoàng chi, mác làng cương(theo tiếng Tày). Tên khoa học là Gardenia Jasminoides Ellis.

Cây dành dành

Dành dành là cây thuốc nam quý, cao khoảng 2-3m, phân thành nhiều cành. Lá mọc đối hay mọc vòng 3 cái một, hình bầu dục dài hoặc hình thuôn trái xoan, nhẵn bóng. Lá kèm mềm ôm lấy cả cành như bẹ lá.

Hoa mọc đơn ở đầu cành, có màu trắng, chuyển màu vàng nhạt khi hoa sắp tàn, có mùi thơm. Cuống hoa 6 cạnh, đài 6, ống đài có 6 rãnh dọc, tràng có ống tràng nhẵn, phía trên chia 6 thùy. Nhị 6, bầu 2 ô không hoàn toàn, chứa nhiều noãn. Quả thuôn bầu dục, có màu vàng, có góc cạnh dài khoảng 3cm. Thịt quả có màu nâu đỏ và chứa nhiều hạt. Quả có mùi thơm nhưng có vị đắng.

Dành dành có 2 loại: Một loại quả tròn ngắn dùng làm thuốc chữa bệnh là dành dành núi. Loại còn lại có quả to và dài hơn dùng làm chất nhuộm gọi là dành dành nước.

Phân bố và sử dụng cây dành dành

Cây thường mọc hoang ở những nơi gần rạch nước hoặc được trồng làm cảnh, phổ biến ở các vùng đồng bằng từ Nam Hà đến Long An.

Quả, vỏ thân, rễ, lá và hoa của cây dành dành đều dùng làm thuốc. Lá được thu hái quanh năm và dùng tươi. Rễ cũng được đào về, rửa sạch và thái lát, sau đó phơi khô dùng dần. Quả dành dành hái khi chín, bỏ cuống, đem phơi hoặc sấy khô, được gọi là vị thuốc chi tử. Quả bóc vỏ trước khi chín gọi là chi tử nhân. Hoa dành dành rất thơm thường dùng làm dịu, chữa đau mắt, đau tử cung. Ở Trung Quốc, người ta còn dùng vỏ rễ của cây dành dành làm thuốc đòn ngã, làm thuốc cầm máu.

Cây dành dành có công dụng gì

Thành phần hóa học của cây dành dành

Trong quả dành dành có chứa geniposid, gardosid, gardenosid, geniposid, geniposidic acid gardenin, scandosid methyl ester, shanzhisid. Lá cây chứa hợp chất có tác dụng diệt nấm. Hoa có acid gardenic, acid gardenic B và có 0,07% tinh dầu.

Theo đông y, chi tử có vị đắng, tính hàn, có tác dụng thanh nhiệt, lợi tiểu, tiêu viêm và chỉ hyết.

Tác dụng chữa bệnh của cây dành dành

1. Chữa mắt đau và đỏ

Lấy lá dành dành tươi rửa sạch, tráng qua nước sôi, giã nát cho vào gạc và đắp lên mắt.

2. Chữa vàng da (ở những người uống nhiều rượu)

Lấy các vị một lượng bằng nhau gồm: chi tử, nhân trần cao, hoạt thạch, xa tiền tử, tần giao, mục túc và hoàng liên thảo, sắc lấy nước uống trong ngày.

3. Trị viêm gan vàng da cấp tính do thấp nhiệt

Dùng 16g chi tử, 12g hoàng bá, 4g cam thảo, đun lấy nước uống trong ngày.

4. Chữa chảy máu cam, lỵ ra máu

16g chi tử, 20g bạch mao căn, 12g hoàng cầm, 12g tri mẫu, 8g cát cánh, 4g cam thảo, 12g trắc bách diệp, 12g xích thược, sắc lấy nước uống trong ngày.

5. Trị bỏng

Lấy dành dành nhân (chi tử nhân) đốt và tán bột, đem trộn với dầu mè và đăp lên vết bỏng rồi dùng băng gạc cố định lại.

6. Bị chó dại cắn

Lấy vỏ dành dành đốt, tán bột trộn cùng thạch lưu hoàng, hai vị lấy lượng bằng nhau, rồi bôi lên vết cắn.

7. Chữa sưng đau do gãy xương

Dùng quả dành dành giã nát, trộn với bạch miến và đắp vào vết thương.

8. Chữa viêm bàng quang cấp tính, tiểu ra máu

Lấy 16g chi tử nhân, 20g mao căn, 12g đông quỳ tử và 8g cam thảo, sắc lấy nước uống.

9. Chữa bong gân, đau nhức

Giã nát quả dành dành rồi tán bột mịn, trộn với nước thành hỗn hợp sền sệt, thêm vào một chút rượu và đắp trực tiếp lên vết thương, mỗi ngày đắp 1 lần nếu sưng tấy.

10. Chữa phù thũng do nhiệt độc

Dùng 20g dành dành, 6g mộc hương và 8g bạch truật, đun lấy nước uống.

Quả dành dành

11. Trị bệnh sỏi tiết niệu, bí tiểu tiện

Lấy 12g rễ cây dành dành, 12g mã đề, 12g kim tiền thảo, sắc lấy nước mỗi ngày 1 thang. Liệu trình 10 ngày.

12. Chữa mụn nhọt

Cho 12g chi tử, 15g bồ công anh và 8g kim ngân hoa, đun lấy nước uống mỗi ngày 1 thang, uống trong 7 ngày.

13. Chữa đau họng khó nuốt, miệng lở loét

Lấy quả dành dành đốt thành than, trộn với lòng trắng trứng rồi bôi vào vết thương.

14. Trị ho ra máu

Lấy 20g quả dành dành sao vàng sắc cùng với 20g hoa hòe lấy nước, khi uống pha thêm chút muối.

15. Chữa nhức đầu, mắt đau, ù tai

Dùng 20g quả dành dành sao vàng, 16g hạt muồng muồng sao cháy đen, đem cả 2 vị sắc lấy nước uống trong ngày.

16. Chữa chứng đầy bụng, bứt rứt không yên sau khi bị thương hàn

Lấy chi tử, hậu phác, chỉ thực, mỗi vị một lượng bằng nhau, sắc lấy nước uống.

17. Trị thương hàn thấp nhiệt

Lấy 14 quả dành dành, 240g nhân trần và 120g đại hoàng. Đun nhân trần trước với 1 lít nước cho đến khi còn 400ml, rồi sau đó cho 2 vị kia vào sau, sắc còn 300ml, chia uống 3 lần trong ngày.

18. Chữa mắt đỏ kèm chứng táo bón

Dùng 7 quả dành dành, nướng chín, sắc với nước cho đến khi còn 1 nửa, lọc lấy nước thêm vào 12g bột đại hoàng và uống khi còn nóng.

19. Trị đau nóng vùng dạ dày

Lấy 7-9 quả dành dành, sao đen, sắc cùng 1 bát nước còn 2 phần bát, uống cùng với nước gừng sống.

20. Chữa kiết lỵ sau sinh

Dùng chi tử tán bột, uống với rượu nóng lúc đói, mỗi lần 1 thìa.

21. Trị tiểu tiện không thông

Lấy 14 quả dành dành, 1 củ tỏi cô đơn, 1 chút muối, tất cả giã nát rồi đắp vào chỗ rốn và bọng đái sẽ thông ngay sau vài phút.

22. Trị tiểu gắt, tiểu buốt

Dùng chi tử sống tán bột, hoạt thạch, mỗi vị lấy 1 lượng bằng nhau uống với nước hành.

23. Đi tiểu ra máu do độc rượu

Lấy quả dành dành sấy khô, tán bột uống với nước.

24. Trị tiểu ra máu do nhiệt độc

Dùng 14 quả chi tử, bỏ vỏ, giã nát, tán bột mịn rồi trộn mật vê thành viên bằng hạt ngô. Uống ngày 3 lần, mỗi lần 3 viên với nước sôi để nguội.

25. Chữa đại tiện ra máu tươi

Lấy chi tử nhân, sao cháy đen, mỗi lần uống 1 thìa với nước.

26. Phụ nữ mang thai bị phù do thấp nhiệt

Lấy 1 lượng vừa đủ sao, tán bột mịn, mỗi lần uống 8-12g với nước cơm.

27. Điều trị chứng đau xóc bụng do lạnh nóng xung đột, ăn uống không được

Lấy mỗi vị lượng bằng nhau gồm chi tử và xuyên ô dầu, đem tán bột, thêm rượu trộn thành hồ rồi vê viên bằng hạt ngô. Mỗi lần uống 15 viên với nước gừng sống, nếu đau bụng dưới thì uống với nước hồi hương.

28. Trẻ nhỏ bứt rứt, mình nóng phát cuồng, tích nhiệt ở dưới, không ăn

Dùng 7 quả chi tử, 20g đậu xị sắc với 1 bát nước còn 2 phần bát, uống vào sẽ có hiệu quả ngay.

29. Chữa mụn nổi hột thịt đỏ

Lấy chi tử, tang bạch bì, hoàng cầm, cam thảo, cát cánh, ngũ vị tử, can cát, mỗi vị một lượng bằng nhau, sắc lấy nước uống trong ngày.

30. Chữa bệnh vàng da, mình nóng

Lấy 3 vị chi tử, hoàng bá, cam thảo sắc lấy nước uống.

Cách trồng cây dành dành

Để trồng cây dành dành bạn có thể trồng bằng cây con hoặc dùng hạt để tự ươm cây.

Cây dành dành chữa bệnh gì

Cách ươm cây từ hạt

Bạn có thể mua hạt ở những nhà phân phối giống uy tín hoặc tự thu hạt giống từ cây. Thời điểm thích hợp nhất để thu hạt giống là từ tháng 8 đến tháng 10. Thời điểm này là lúc quả bắt đầu chín và cho hạt tốt nhất.

Khi thu hoạch về các bạn cần ủ 2-3 ngày. Sau đó tách lấy hạt. Phơi khô từ 2-3 ngày. Sau đó cất trữ nơi khô ráo, thoáng mát.

Gieo ươm hạt giống

Trước khi gieo hạt bạn cần phải chuyển bị bàu đất. Bầu đất với các thành phần: Đất cát pha 89%, phân chuồng ủ hoai: 10%, supe lân Lâm Thao: 1%.

Song song cới việc làm bầu đất bạn cần phải xử lý hạt giống. Bạn ngâm hạt giống trong nước ấm với nhiệt độ vừa phải. Sau khi ngâm từ 8- 12 tiếng bạn đem hạt đi ủ từ 1-2 ngày. Ngoài ủ bạn có thể hoặc có thể gieo hạt vào cát ẩm và tưới phun sương hàng ngày để giữ ẩm.

Cấy cây

Khi mầm cây cao khoảng 2-3 cm và mọc được 2-3 cạp lá. Bạn tiến hành cấy cây vào bầu đất. Khi cấy bạn chú cấy mầm cây vào giữa bầu đất. Và nhớ tưới vước cho cây sau khi cấy xong

Chăm sóc cây con

Việc quan trong sau khi ươm cây dó là giữ được độ ẩm cho cây. Chú ý không được để khô luống. Trong giai đoạn này cây không được để ở chỗ có nhiều ánh nắng. Có độ che bóng vừa phải từ 50-60%. Khi cây lơn hơn, bạn nên bón thêm phân cho cây. Và chuyển cây ra nơi trồng rộng hơn.

Khi cây đã cứng cáp bạn có thể cắt tỉa tạo hình cho cây. Tỉa bỏ những cày xấu hay những bông hoa tàn. Với cây dành dành khi bạn cắt tỉ những cành gỗ gài nó sẽ moc ra cành mới nhiều hơn.

Lưu ý khi dùng cây dành dành

Dành dành còn dùng để làm màu cho bánh phu thê, một đặc sản nổi tiếng của Bắc Ninh, thường dùng trong các lễ ăn hỏi, lễ cưới.

Do dành dành có tính lạnh, vì vậy những người đang bị tiêu chảy hoặc cơ thể có thể hàn không nên dùng.
Những bài thuốc trên chỉ mang tính chất tham khảo, người bệnh nên hỏi ý kiến thầy thuốc trước khi áp dụng.

Như vậy ngoài việc sử dụng cây dành dành để làm thuộc bạn có thể trồng cây dành dành để làm cây cảnh. Tạo không gian cho ngôi nhà của bạn. Tùy vào sở thích về mùi hương của mỗi người bạn có thể trồng nhiều hoặc trồng ít để tạo hương cho không gian sống của bạn.